اجاره ویلا و سوئیت - آپارتمان

معرفی هنر پته دوزی کرمان 

پته دوزی از جمله زیباترین و قدیمی ترین سوزن دوزی های سنتی ایران می باشد که در تاریخ فرهنگی کرمان ریشه ای بسیار عمیق دارد. هنر پته دوزی کرمان احساسات و ذوقی است که بر تن پارچه دوخته می شود و زنان کرمانی آن را به زیبایی با نقش های متنوع مزین می کنند.

پته دوزی نوعی از هنر رودوزی یا سوزن دوزی ایرانی و از جمله صنایع دستی و سوغات شهر کرمان می باشد. این اثر هنری در کنار زعفران ایرانی، پسته، فرش و صنایع دستی مانند ظروف مینا کاری به کشورهای دیگر صادر می شود. در کرمان علاوه بر صنایع دستی مختلف، خوردنی هایی مانند فالوده کرمانی و کلمپه کرمانی نیز بسیار معروف هستند.

پارچه زمینه پته پارچه ای ضخیم و پشمی است که به آن شال یا عریض گفته میشود. این پارچه از جنس موی بز یا پشم گوسفند است و نخ های مورد استفاده جهت دوخت پته از جنس پشم گوسفند می باشند و به آن ها ریس گفته می شود. هنرمندان پته دوز که اغلب آنها زنان و دختران خانه دار هستند بوسیله سوزن نقوشی را که برگرفته از ذهن آنها می باشد به وسیله بخیه های نخی رنگین بر زمینه عریض به تصویر در می آورند.

پارچه پته دوزی شده دارای ظرافت و جلوه خاصی می باشد که سوزن دوزی های زیبایی آن را فرا گرفته است، به صورتی که تنها فضاهای کمی از زمینه در میان طرح ها و نقش ها مشخص است.

در زمان های گذشته، زنان کرمانی برای پته‌دوزی هیچ طرح آماده ای از قبل نداشتند و از اتفاقات تلخ و شیرین و طبیعت پیرامون خود طرح های پته را روی پارچه نقش می بستند و با الهامات درونی خود این هنر ارزشمند را کامل می کردند. البته هنوز هم برخی از هنرمندان پته دوزی بدون داشتن الگو و طرح از پیش آماده، دوخت پارچه را انجام میدهند و عشق خود را در این هنر ارزشمند به نمایش می گذارند.

به همین دلیل گفته می شود " هنر پته دوزی کرمان دوخت الهامات درونی و قلبی روی پارچه است."

امروزه هنرمندان پته‌دوز اکثرا به دوخت شالهایی روی آورده اند که طرح های پته از قبل با دست یا به وسیله دستگاه چاپ روی آنها حک شده است.

برای نقش بستن این طرح ها از پودر گچ برای پارچه های تیره و برای پارچه های روشن از پودر ذغال استفاده می شود.

وجه تسمیه پته

بد نیست که در رابطه با معنای واژه پته نیز  اطلاعاتی داشته باشید. پته برگرفته از ریشه پُت (pot) به معنای پشم و کرک می باشد و در فرهنگ معین معنای آن پشم نرمی که از بن موی بز روید و آن را به شانه برآرند و از آن شال بافند، تعریف کرده است.

اصول پته دوزی

پته دوزی به این صورت می باشد که تمامی خط های کشیده شده در شال را خط دوزی می نمایند و این عمل ساقه دوزی نام دارد. برای پارچه های قرمز خط دوزی مشکی، برای پارچه های سفید خط دوزی زرد، برای پارچه های مشکی و سبز خط دوزی زرد، دوخته می شود. بعد از اینکه خط دوزی ها به پایان رسید و خطوط اصلی طرح ساقه دوزی گردید نوبت به طرح های داخلی می رسد که به زیبایی و با شیوه خاصی به نام پتک چهارگوش دوخته می شوند.

هر چه تکه های دوخته شده ریز تر و نزدیک تر باشند و در اصطلاح همچون منجوق شوند، ارزش پته بیشتر می گردد.

بعد از اینکه ساقه دوزی و پتک چهارگوش به پایان رسید نوبت به متن می رسد و پس از آن نیز برگ دوزی انجام می شود. اغلب برگ دوزی در اطراف یقه ها، ترنج ها، اطراف حاشیه ها و بر اساس سلیقه افراد دوخته می شود. برگ دوزی به صورت بخیه های کوتاه، بلند و مورب، زیگراگ و ... می باشد.

پس از اینکه دوخت پته به طور کامل پایان رسید آن را با آب سرد و پودر لباسشویی حل شده در آب مدت کوتاهی خیس کرده و پس از اینکه کمی آن را چنگ زده، آن را به طور کامل آب می کشید و در نهایت با اتو بخار آن را صاف می نمایید.

نکته مهمی که در رابطه با نگهداری پته ها وجود دارد آن است که برای جلوگیری از آسیب دیدگی پته ها و مصون ماندن آن از حشرات موذی می بایست پته ها را در جای خنک نگهداری کنید به صورتی که هوا در آن جریان داشته باشد. بهترین کار برای حفظ پته ها، قرار دادن آن در لای پارچه نخی و در مجاورت صابون عطری می باشد.

در هنر پته‌دوزی 12 دوخت مختلف استفاده میشود. اما همه پته ها 12 دوخت را دربرنمیگیرند. بعضی از آنها با پنج دوخت یا چهار یا بیشتر دوخته میشوند. نوع دوخت و تعداد آن بسته به طرح پته، اندازه عریض، مهارت و سلیقه هنرمند آن است.

بعضی از دوخت های مورد استفاده در پته شامل برگ سروی، برگ سه سوزنه، انواع دوخت‌های پاکلاغی، دوخت لانه زنبوری، پِتک چهارسوزنه و دوخت نگینی می باشد.

طرح های پته دوزی

هر کدام از طرح ها و نقش های پته دوزی نشان از فلسفه و قصه ای دارد که اصالت این هنر را نشان می دهد. از طرح های مورد استفاده در پته‌دوزی می توان به لچک ترنج، بند ترمه ای، چهار بته، بته‌جقه ای، کردستانی، بته مادر و فرزندی، سرابندی، بازوبندی، خرفه‌ای، بند خرافه‌ای، قهر و آشتی و شاخ گوزنی اشاره کرد.

از میان این طرح ها دو طرح بته‌جقه‌ای و لچک ترنج قدیمی تر و پر طرفدارتر هستند و بیش از طرح های دیگر بافته شده اند.

طرح های پته جدا از شکل و نقشی که دارند دارای سه قسمت اصلی می باشند: طرح های حاشیه کتیبه نام دارند، طرح وسط شمسه یا خورشید نامیده می شود و محراب نیز به طرح هایی که در اطراف شمسه دوخته میشود می گویند.

دنیای پته بسیار وسیع است و می توان دقایقی در طرح های زیبای آن خود را رها کرد و بر شاخه های درخت زندگی اندکی درنگ کرد و برگ های جهان خلقت را شمرد. می توان در زیبایی لچک ترنج قدم زد و طرح قهر و آشتی را لحظه به لحظه در ذهن مرور کرد.

اصول رنگ‌بندی پته دوزی

در پته دوزی های اصیل و قدیمی کرمان معمولا رنگ های تیره بیشتر کاربرد داشته و رنگ های سبز تیره، سرمه‌ای و رنگ مشکی بیشتر از سایر رنگ ها در نقوش پته دوزی آنها دیده می شود. این تیرگی رنگ شاید از سختی زندگی زنان پته‌دوز در گذشته حکایت دارد؛ آنها غم ها و ناراحتی هایشان را بر زبان نمی آوردند و بر تن بی جان پارچه می دوختند یا بر قالی می بافتند و نقشی پر از احساس در این هنر زیبا نمایان میشد. اما هنرمندان پته‌دوز زیادی هستند که به رنگ های روشن و شاد تمایل دارند و همچون هر اثر هنری ایرانی که از رنگ های قرمز باغ اناری، آبی حوض های فیروزه ای و زردی خورشید استفاده می شود آنها نیز در پته‌دوزی از این رنگ های شاد بهره می برند.

پته دوزی دارای اصول خاصی در ترکیب رنگ ها می باشد؛ در شال سفید از پتک چهارگوش به رنگ آبی، مشکی، سبز، زرد، قرمز، در شال قرمز از پتک چهارگوش هایی به رنگ زرد، سبز یا آبی و در شال سبز از سفید یا زرد استفاده می شود و در شال سرمه ای نیز از سفید یا سبز پسته ای. همچنین برای اینکه پارچه زمینه پر شود حاشیه آن را با نخ قرمز و یا مشکی و شلال هایی که روی آن را محکم می کند، پر می نمایند.

همچون سایر بخش های پته دوزی، رنگ برگ های پته نیز می بایست با دیگر رنگ ها پته همخوانی داشته باشد تا بتواند هارمونی کار را حفظ گرداند؛ به همین علت در پته سفید رنگ های مشکی، لاکی، سبز ، آبی، در پته قرمز رنگ های سفید، زرد، آبی، سبز در پته سبز رنگ سفید، آبی، زرد، مشکی، لاکی و در پته سورمه ای؛ سفید، زرد، آبی، سبز استفاده می شود.

در کل قانون رنگ پته‌دوزی به این صورت است که رنگ های اصیل این هنر هشت رنگ هستند که شامل سورمه ای، سبز روشن، سیاه، لاکی یا قرمز روشن، عنابی، سبز تیره، نارنجی برای ساقه دوزی های عریض های سفید یا رنگ سفید برای ساقه دوزی یا خط دوزی پارچه های تیره و آبی می باشد. در پته دوزی باید اصول را رعایت کرد به طوری که ساقه یا خط ها که طرح ابتدایی روی پارچه هستند اگر سفید باشد ساقه با رنگ نارنجی و یا اگر قرمز باشد ساقه ها با مشکی دوخته می شود و سپس می توان رنگ گل و برگ و بته‌جقه را انتخاب کرد.

امروزه با توجه به تغییر سلایق مردم، رنگ های فانتزی طرفداران بیشتری پیدا کرده و هنر پته دوزی را تحت تاثیر خود قرار داده است. به همین علت گاهی در پته ها رنگ صورتی یا زرد هم دیده میشود که البته از شکل سنتی و اولیه پته فاصله گرفته اند.

رنگ مورد استفاده در نخ های پته دوزی به دو صورت شیمیایی یا طبیعی رنگ‌آمیزی میشود. رنگ طبیعی نخ ها از گیاهانی مانند وسمه، روناس، انار و گردو گرفته می شود و رنگ‌آمیزی مصنوعی نیز با استفاده از مواد شیمیایی رایج انجام میشود. قیمت شال ها و نخ هایی که به صورت طبیعی رنگ‌آمیزی می شوند بیشتر از انواع شیمیایی آنها می باشد. البته تفاوت رنگ شیمیایی از طبیعی کاملا قابل تشخیص است. رنگ های گیاهی مانند رنگ های شیمیایی درخشندگی ندارند اما با این حال طرفدار بیشتری دارند.

کاربرد پته‌دوزی

پته در موارد مختلفی در خانه های ایرانی استفاده میشود و عمده محصولاتی که پته دوزی شده شامل جلد قرآن، جانماز، انواع قاب ها و تابلوهای تزئینی، رومیزی (میز ناهارخوری و عسلی)، روتختی، بالشت، روپشتی، کوسن، پرده، زیرلیوانی، زیر بشقابی، کیسه جواهرات، جای دستمال کاغذی و ... می باشند.

سخن آخر

همانطور که گفته شد هنر پته‌دوزی آیینه تخلیات و الهامات درونی زنان ایرانی است، با نگاه کردن به طرح ها و نقش ها و رنگ های آن به قلب این هنرمندان نفوذ میکنیم و بیم و امید زندگی، شادی و رنج آنها را در پشت این اثر زیبا درک می کنیم.

برای تماشای هنر زیبای پته دوزی و همچنین تهیه محصولات پته دوزی شده به زادگاه این هنر یعنی شهر کرمان سفر کرده و با خرید این محصولات از صنایع دستی کرمان و هنر پته دوزی حمایت کنید.